Protestantyzm

Wystąpienie Marcina Lutra w 1517 roku, odbiło się szerokim echem wśród elit uniwersyteckich Krakowa. Rozpoczął się okres wyjazdów do Wirtembergii, celem zapoznania się z nowymi poglądami religijnymi. Prądy reformacyjne docierały do Krakowa nie tylko przez podróżujących akademików, ale także kupców, szlachtę. Już w 1520 roku król Zygmunt I Stary zakazał sprowadzania dzieł Marcina Lutra pod karą śmierci za sprzedaż jego książek. Mimo to prądy reformacji szerzyły się dzięki introligatorom, księgarzom, a także rzemieślnikom.

Parafia ewangelicka w Krakowie istnieje od 1557 roku. Pierwsze nabożeństwo zostało odprawione w Ogrodzie Bonerowskim, za bramą Mikołajską. Miewał w nim swoje kazania Grzegorz Paweł z Brzezin, przez 10 lat sprawujący funkcję ministra. Ten tzw. pierwszy zbór krakowski, działający do 1591 roku skupiał w swoim gronie wybitne postaci. Jednak pozostawał w ukryciu z powodu częstych prześladowań. Był to zbór w większości kalwiński, jednak traktujący mniejszość luterańską po przyjacielsku, w duchu ekumenicznym. Był to kalwinizm szlachecki, jego wyznawcami było także bogate mieszczaństwo. Natomiast drobnomieszczaństwo, dla którego reformacja pozostawała bardziej doktryna społeczną, niż religijną, dokonało rozłamu. Z nich wyłonili się Bracia Polscy – tzw. arianie. W 1570 roku, na mocy Unii Sandomierskiej (pierwszej inicjatywy ekumenicznej) połączono dwie konfesje: ewangelicko-augsburską i ewangelicko-reformowaną.
1570 rok to data ważna także dlatego, że wtedy wykupiono też kamienicę przy ul. Św. Jana, w której mieścił się zbór. Dom zborowy, z powodu wysokiego dachu, nazywano „brogiem”, czyli stodołą. Równocześnie zaczęto się starać o powołanie szkoły ewangelickiej. Istniała ona do 1591 roku, kiedy to zbór został zburzony na skutek prześladowań.
Rozpoczął się okres tzw. II zboru (1591-1790), kiedy to na skutek prześladowań ewangelików w Krakowie, ich kult przeniósł się poza rogatki miasta. Ewangelicy krakowscy skorzystali z zaproszenia Stanisława Iwana Karmińskiego i przenieśli swoje nabożeństwa pod Kraków do dworu we wsi Aleksandrowice. Ważnym ośrodkiem kultu były także Łuczanowice, gdzie w majątku Żeleńskich także odbywały się nabożeństwa. Kiedy przestało być bezpiecznie w Aleksandrowiczach, senior rodu – Stanisław Żeleński, zaproponował, żeby nabożeństwa odbywały się w jego dworze. W 1626 roku zdecydowano o wzniesieniu kaplicy ewangelickiej w Łuczanowicach, jednak ze względu na „bandy z hultajstwem pomieszane”, jakie docierały do Łuczanowic i przeszkadzały w budowie, proces ten trwał aż 10 lat. Obecnie kaplica jest częścią pałacu Mycielskich w Łuczanowicach i odbywają się w niej nabożeństwa katolickie. W 1787 roku powstał cmentarz kalwiński, usytuowany na wzgórzu, położonym w północno-zachodnim krańcu wsi. Cmentarz ten założył Marcjan Żeleński – ówczesny właściciel Łuczanowic. Najbardziej charakterystycznym obiektem na cmentarzu jest czterometrowy Kopiec Lutrów (zwany też kopcem ariańskim lub kalwińskim), kryjący komorę grobową Żeleńskich. Na nim ustawiony jest obelisk z kamienia ciosowego z kamienną urną. Wokół kopca znajdują się pojedyncze zachowane nagrobki m.in. Ludwika Dębickiego (syna), autora książki o powstaniu listopadowym.

Dzieje krakowskich ewangelików wiążą się także z wsią Wielkanoc. Była ona oficjalną siedzibą zboru krakowskiego była od 1616 roku. Ponieważ z Krakowa było bliżej do Łuczanowic, krakowscy ewangelicy uczestniczyli także w nabożeństwach, odprawianych we dworze Żeleńskich. Wielkanoc była własnością Stanisława Wielowiejskiego, który około 1613 roku rozpoczął tam budowę „„murowanej synagogi z wieżą, z której dzwony hałasują na Gołczy, przeszkadzając katolikom” (o czym zawiadamiał proboszcz rzymsko-katolickiej parafii Gołcza swemu wizytatorowi). Budynek miał 174 m2, wzniesiony był z wapienia skalistego i piaskowca z miejscowego kamieniołomu (nadal istnieje w Wielkanocy). Miał grube i mocne mury, dach był drewniany, kryty gontem. Posiadał murowaną wieżę, na której umieszczono trzy dzwony. Obok kościoła był cmentarz, dalej dom dla pastora, dla służby oraz szkoła”. W okresie potopu szwedzkiego, zbór wraz z zabudowaniami został częściowo zniszczony, później dzieła dokonali okoliczni mieszkańcy. Odrestaurowany służył krakowskiemu zborowi do końca XVIII wieku, kiedy to powstała parafia ewangelicka w Podgórzu (dzisiaj dzielnica Krakowa). Ciekawym do odnotowania faktem jest, że w Wielkanocy w 1768 roku ówczesny proboszcz zboru udzielił ślubu Maurycemu Beniowskiemu, podróżnikowi, awanturnikowi i żołnierzowi, autorowi głośnych pamiętników, „cesarzowi” Madagaskaru. Ostatecznie parafię w Wielkanocy rozwiązano w 1848 roku.

Okres trzeciego zboru to czas od 1790 roku do chwili obecnej. Od tego roku ewangelicy przenieśli się do Podgórza, gdyż korzystne ustawy gwarantowały wolność wyznania, w tym dopuszczono prywatne praktyki religijne luteran i kalwinów. W źródłach czytamy, że w 1796 roku istniał w Podgórzu zbór ewangelicki, wraz z cmentarzem usytuowany w kwartale, wytyczonym przez ulice: Limanowskiego, Krakusa, Rękawka, św. Benedykta. Drewniany zbór ewangelicki w Podgórzu istniał do lat 20-30 XIX wieku. Uzasadnienie tego stanu rzeczy tłumaczy fakt, że 27 VII 1816 roku senat Wolnego Miasta Krakowa nadał ewangelikom siedzibę w Krakowie. Był nią kościół św. Marcina przy ul. Grodzkiej. Rozpoczęto też wtedy starania o budowę szkoły, spełniającej wymogi szkoły miejskiej. W 1846 roku, po likwidacji Wolnego Miasta Krakowa, zbór, podobnie jak cały Kraków, znalazł się w rękach austriackich. Czasowo wzmógł się we wspólnocie żywioł niemiecki, jednak obie narodowości starały się żyć w zgodzie. Starano się dofinansowywać budowę kolejnych kamienic, należących do zboru. W 1870 roku poświecono nowy ołtarz w kościele św. Marcina. W latach 80. XIX wieku, dzięki przyjaźni ówczesnego pastora ks. Jerzego Gabrysia z Henrykiem Siemiradzkim, kościół św. Marcina zyskał obraz pt. „Chrystus uciszający burzę”. Można go podziwiać w ołtarzu głównym. 14.10.1899 roku położono kamień węgielny pod budowę nowej szkoły, którą uroczyście oddano do użytku 17.09.1900 roku. Szkoła zyskała sobie uznanie jako jedna z najlepszych w Krakowie, dzięki dwujęzycznemu nauczaniu.
Spis ludności z 1910 roku wykazał w Krakowie 1089 ewangelików, z czego wyznania było ewangelicko-reformowanego 65. Podczas I wojny światowej szkołę zborową zajęło wojsko na swoje potrzeby i nauka odbywała się w kancelarii. Kościół św. Marcina był także użytkowany do nabożeństw wojskowych, za co władze płaciły zborowi.
W 1917 roku uroczyście obchodzono 400-lecie Reformacji z nabożeństwami i głównymi nieszporami w obu językach. Po odzyskaniu niepodległości problemem zboru była sprawa nabożeństw w języku niemieckim, oraz Niemców w zborze. Pojawiła się kwestia przynależności terytorialnej. W latach 20. XX wieku zbór krakowski znalazł się na terenie diecezji cieszyńskiej. Ważną sprawą, której domagał się zbór było przyznanie kobietom, opłacającym składki, czynnego i biernego prawa wyborczego w zborze. Przyznano paniom trzy miejsca w starszyźnie z głosem doradczym. Chlubą zboru była jego szkoła, złożona z 7 klas. W szkole działała też czytelnia, miały tutaj siedzibę wszystkie towarzystwa ewangelickie.
II wojna światowa odcisnęła swoje piętno także na życiu ewangelików krakowskich. Pierwsze nabożeństwo odprawił ks. Grycz 17.09.1939 r. Mimo fali migracji, wzięło w nim udział sporo ewangelików. We wrześniu uruchomiono także szkołę zborową pod kierownictwem nauczycielki p. Alicji Obraczajówny. Niestety szkoły nie udało się ochronić i 24.11.1939 roku została ona zamknięta przez okupanta. Okupant niemiecki przejął także całą władzę administracyjną nad zborem nie dopuszczając do głosu polskiego pastora. Wtedy to sprawy organizacji gminy zaczęto omawiać w domach prywatnych. Doszło do tego, że Niemcy usunęli z zbor polski z koscioła św. Marcina. Ewangelicy otrzymali, za milcząca zgodą ks. Metropolity Adama Stefana Sapiehy, kościół św. Agnieszki. Własnymi siłami ewangelicy uporządkowali kościół i przystosowali do funkcji liturgicznych. Pierwsze nabożeństwo odprawił w nim ks. Emil Kowala w Niedzielę Palmową, 23. 03.1942 r. Natomiast z kościoła św. Marcina okupant usunął wszelkie ślady polskości. Zniszczono m.in. popiersie Mikołaja Reja oraz 30 polskich tablic nagrobnych. Niemcy zniszczyli również bibliotekę zboru i księgi metrykalne.

Zbór w okresie PRL-u
Wspólnota ewangelicka wyszła z II wojny światowej poturbowana. 28.01.1945 r. pastor Niemczyk odprawił pierwsze nabożeństwo. Z czasem życie wracało do normalności. Odnowiono i odmalowano wnętrze zrujnowanego kościoła św. Marcina. W latach 50. przeprowadzono konserwację organów. Nowym pastorem został ks. Kubisz. Jego żona zaangażował się w prowadzenie szkółki niedzielnej. Prowadzono pracę duszpasterską na prowincji. W 1952 roku zbory małopolskie włączono do diecezji katowickiej.