Emaus

Nazwa odpustu urządzanego w Poniedziałek Wielkanocny przy kościele Najświętszego Salwatora na Zwierzyńcu nawiązuje do odczytywanego tego dnia fragmentu Ewangelii według św. Łukasza, który opisuje spotkanie zmartwychwstałego Chrystusa z uczniami podążającymi do wioski Emaus. Uroczystości odpustowe są najprawdopodobniej równie stare jak sama parafia, którą erygowano w drugiej połowie XII wieku.

Najstarszym źródłem mówiącym o zwierzynieckim odpuście jest rękopis Giovanniego Paolo Mucanti – mistrza ceremonii w delegacji kardynała Henryka Gaetano, który przebywał w Polsce w latach 1596-1597. Mucanti zanotował: „W Poniedziałek Wielkanocny po obiedzie poszedłem oglądać kościół, który nazywają Emaus, gdzie zbiera się wielki tłum obojga płci (…) Wyszystka młodzież i żacy zachowują dawny zwyczaj noszenia dnia tego różdżek wierzbowych, na których rozwinięte są bazie i z tymi idąc drogą na Emaus, uderzają dziewczęta brzydsze (…) A na tych drogach, które tu prowadzą, nie widzi się też nic innego, a kobiety śmieją się z tego i podoba im się to, a także niektóre z nich niosą podobne kijki i uderzają nimi mężczyzn”.

Ta wesoła atmosfera wiosennego odpustu zmieniła się zapewne w 1696 roku, kiedy Arcybractwo Męki Pańskiej działające przy kościele św. Franciszka z Asyżu po raz pierwszy urządziło uroczystą procesję do kościoła Najświętszego Salwatora. Odtąd co roku w Wielkanocny Poniedziałek bracia odziani w czarne kapy i spiczaste kaptury wyruszali około godziny ósmej rano spod kościoła Franciszkanów niosąc krzyż, chorągwie, feretrony i zapalone świece. Towarzyszyła im orkiestra z kotłami i trąbami. Wyśpiewując modlitwy bracia trzykrotnie okrążali kościół Najświętszego Salwatora, a następnie udawali się na mszę do świątyni pw. śś Augustyna i Jana Chrzciciela przy klasztorze Norbertanek. Procesję urządzano przez wiele lat, nie wiadomo jednak dokładnie kiedy zwyczaj zaginął.

Na przełomie XVII i XVIII wieku na Emausie pojawił się charakterystyczny wyrób – pierniki. Najstarsza wzmianka o wydatkach na zakup tych przysmaków przez Bractwo Różańcowe z Krakowa pochodzi z 1700 roku, a przez klasztor Sióstr Norbertanek z 1721 roku.

Zwierzyniec nie był jedynym miejscem obchodzenia tego odpustu w Krakowie. W swoich dziewiętnastowiecznych wspomnieniach Ambroży Grabowski (1782-1868) opisuje Emaus, który obchodzono przy kościele świętych Sebastiana i Rocha. Gdy w 1793 roku został on zlikwidowany , uroczystości przeniesiono do kościoła św. Gertrudy „za Nową Bramą przy wyjściu z ulicy Siennej” . Ten odpust organizowany był po południu, lecz tydzień po Wielkiej Nocy w tak zwaną Niedzielę Przewodnią (w rocznicę poświęcenia kościoła świętych Sebastiana i Rocha). Emaus przy kościele św. Gertrudy nie był tak liczny jak ten na Zwierzyńcu – donosi w swoich wspomnieniach Grabowski: „[…] trochę ludu zeszło się na wał przed Nową Bramę, usiadło kilka przekupek z orzechami i tem podobnemi, uliczniki wydzieliły sobie po kilka kułaków, szturchańców i prętów – i na tem kończyło się. Za mojej pamięci tylko się już parę razy odbyło roku 1798 – 1799 i poszedł, nie wiem z jakiej przyczyny, w zapomnienie” [Dawne zwyczaje krakowskie, Kraków 2008, s. 58]. W 1640 roku odpust w Poniedziałek Wielkanocny zaczęto organizować przy nieistniejącym już dzisiaj kościele św. Wawrzyńca na Kazimierzu. Kościół ten wyburzono w końcu XVIII wieku. Do dziś przetrwał jedynie Emaus organizowany przy klasztorze Norbertanek.

Czasem największego rozkwitu zwierzynieckiego odpustu był wiek XIX. Źródła z tego okresu ukazują go jako barwny ludowy jarmark, na który ściągały pielgrzymki z całej Galicji. Między kościołem Najświętszego Salwatora, a kaplicą świętej Małgorzaty rozstawiano kramy z zabawkami, piszczałkami, „trąbkami jerychońskimi” z kolorowych bibułek, grzechotkami, bębenkami, kołatkami i fujarkami. Sprzedawano najrozmaitsze wiktuały: drożdżowe placki z serem, piernikowe serca zdobione wzorami z lukru, kołacze, owoce w cukrze, lizaki, cukierki i inne smakołyki. Na straganach i rozłożonych na ziemi płachtach wystawiano gliniane dzbanki, garnuszki i miseczki, a także dzwonki i gwizdki w kształcie zwierząt oraz zdobione drewniane siekierki i miniaturowe huśtawki. Nie brakowało figurek Lajkonika i Pana Twardowskiego dosiadającego koguta na biegunach, żandarmów austriackich, flisaków, przekupek oraz charakterystycznych Żydów z pejsami i w chałatach kiwających się na sprężynce. Inne kramy oferowały biżuterię: korale, łańcuszki, broszki, bransoletki i tombakowe pierścionki z oczkami z kolorowego szkła. W pobliżu klasztoru można było kupić książeczki do nabożeństwa, druki z pieśniami religijnymi, święte obrazki, szkaplerze i inne dewocjonalia. Były też karuzele i huśtawki o kształcie łódek, sprzedawano ludowe horoskopy i losy loterii fantowych wyciągane z pojemnika przez kolorowe papugi. Wszystkiemu temu towarzyszył gwar i hałas: melodie wygrywane przez kataryniarzy mieszały się ze świstem piszczałek i gwizdków, a dźwięki organków i harmonijek – z wystrzałami drewnianych pukawek.

Niedługo po włączeniu Zwierzyńca i Półwsia Zwierzynieckiego do Krakowa (1910) wzgórze salwatorskie zostało zabudowane, a jarmark przeniósł się na ulicę Tadeusza Kościuszki. Barwny ludowy festyn z biegiem lat stopniowo tracił swój tradycyjny charakter; ludowe rękodzieło z wolna ustępowało miejsca fabrycznym wyrobom z plastiku i metalu, a niepowtarzalna atmosfera zaczęła zanikać. By zatrzymać ten smutny proces, w roku 1976 Muzeum Historyczne Miasta Krakowa objęło festyn swą merytoryczną opieką; zorganizowano konkursy na najlepszy kram i tradycyjną ludową zabawkę. Nie udało się jednak przywrócić Emausowi dawnej świetności. W 2022 roku organizację odpustu Emaus przejęło Krakowskie Forum Kultury. Podjęto starania o uporządkowanie i ujednolicenie wyglądu kramów, a także przywrócenia do odpustowej sprzedaży wyrobów rękodzielniczych. Ważną inicjatywą jest również organizowany od 2014 roku przez Muzeum Krakowa (odział Dom Zwierzyniecki) Konkursie na Najpiękniejsze Drzewko Emausowe, którego forma wywodzi się od sprzedawanych niegdyś w Krakowie na wiosnę tzw. drzewek życia.

Opracowano na podstawie tekstu dr Magdaleny Kwiecińskiej.

Emausowe smakołyki: pierniki (najczęściej w kształcie serca z napisem z lukru),  miodek turecki, makagigi (grylażowe ciasteczka z makiem i miodem), daktyle, różańce z ciasta lub piernika, wata cukrowa.

Emausowe zabawki: karuzele, huśtawki, katarynki z papużkami wyciągającymi losy, pióropusze z kolorowych bibułek, trąby „jerychońskie” z papieru, fujarki, harmonijki, trąbki, ptak klepak, jojo, grzechotki, dzwonki gliniane, drewniane siekierki, ptaszki drewniane (ze Stryszawy), figurki na sprężynkach, kolorowe balony, drzewka emausowe.

Cytaty:

• „Podczas popularnego odpustu Emaus „na stołach pyszniły się cukierki, pierniki, wianki obwarzanków, czyli bajgli, stosy słonych sztangli i dmuchanych ciast, serca i serduszka, cukry do lizania”.

Władysław Krygowski, W moim Krakowie nad wczorajszą Wisłą, Kraków 1980

• „Czasem dla dywersji kupują od przekupek w kramach za parę groszy fujarkę, harmonijkę lub różaniec z białych i różowych okrągłych pierników, które zastępują paciorki”.

Irena Homola i Bolesław Łopuszański, Kapitan i dwie panny, Kraków 1980