Opowiedz mi miasto

Boże Narodzenie

Dane

  • Nazwa:

    Boże Narodzenie

  • Od kiedy zwyczaj lub obrzęd jest datowany:

  • Data zaniku zwyczaju lub obrzędu:

  • Dzielnica:

    1

Mimo że Boże Narodzenie obchodzimy w ostatnich dniach roku kalendarzowego, to właśnie na te święta i poprzedzający je Adwent stanowią początek roku obrzędowego. W tradycyjnych kulturach kończenie i zaczynanie cyklu rocznego było rozpisane na dłuższy odcinek czasu: rozpoczynało się późną jesienią, gdy zamiera przyroda, i trwało do wiosennego przebudzenia. W Kościele rok liturgiczny liczony jest od I Niedzieli Adwentu, przypadającej między 27 listopada a 3 grudnia.

Adwent jest okresem podwójnego oczekiwania: na powtórne przyjście Zbawiciela (od I niedzieli Adwentu do 16 grudnia) oraz przygotowania do obchodów uroczystości Narodzenia Pańskiego (od 17 do 24 grudnia). Od wczesnych wieków był kształtowany przez dwa nurty: galijsko-hiszpański, który nadawał mu bardziej pokutny charakter, oraz rzymski, w którym przeważał radosny nastrój. Wśród kultywowanych tradycji adwentowych są roraty, czyli nabożeństwa ku czci Najświętszej Marii Panny odprawiane zazwyczaj o brzasku. Wierni przychodzą do kościoła ze świecami lub lampionami, symbolizującymi czuwanie, które zapalają podczas mszy, a światło zabierają następnie do domów. Najstarsze wzmianki o roratach na ziemiach polskich pochodzą z XIII wieku, a ich wprowadzenie przypisuje się bł. Kindze, żonie Bolesława Wstydliwego.

Chociaż startujące na początku listopada świąteczne kampanie handlowe przysłaniają rytm kalendarza obrzędowego, to w grudniowej krzątaninie i porządkach nadal można dostrzec echa dorocznych obrzędów przejścia. Przedświąteczne przygotowania pozwalały przekształcić codzienną scenerię w przestrzeń niecodzienną, w ten sposób umożliwiały wkroczenie w ludzkie życie niezwykłego czasu święta. Wraz ze zmniejszeniem społecznej roli symboliki religijnej zmienił się repertuar kulturowych praktyk wprowadzających świąteczną atmosferę.

Jednym ze znaków nadchodzących świąt stał się Jarmark Bożonarodzeniowy, który rozpoczyna się w Krakowie pod koniec listopada i trwa do początku stycznia. W  tym czasie turyści i mieszkańcy tłumnie krążą wśród ustawionych na Rynku Głównym drewnianych stoisk, gdzie można kupić wyroby rękodzielnicze oraz produkowane fabrycznie pamiątki, specjały kuchni regionalnych, grzaniec i „chłopskie jadło”. W programie znajdują się też występy zespołów folklorystycznych, prezentacje okolicznych gmin, koncerty kolęd. Impreza została zapoczątkowana pod koniec lat 80. XX wieku jako forma promocji Krakowa, wzorowana na europejskich targach bożonarodzeniowych, które od wieków odbywają się w m.in. w Norymberdze, Strasburgu czy Barcelonie. Ani w średniowieczu ani w okresie staropolskim Kraków nie miał takich tradycji, żaden z historycznych jarmarków nie przypadał w czasie adwentu. Od XIX wieku na Rynku Głównym organizowano kiermasze bożonarodzeniowe, ale miały dużo skromniejszy charakter niż dzisiejsze targi. Na straganach wzdłuż Sukiennic od strony kościoła Mariackiego można było kupić ozdoby świąteczne i drobne podarki: piernikowe Mikołaje, figurki diabłów, złocone gałązki brzozowe, arkusze cynfolii, włosy anielskie, jabłuszka i bańki (bombki).

Inną zapowiedzią zbliżających się świąt są okolicznościowe dekoracje, „świąteczna szata miasta”. Efektowne iluminacje, choinki, a także szopki krakowskie – umieszczone w ulicznych gablotach i witrynach sklepów – budują atmosferę wyjątkowości, wyróżniają w życiu miasta czas świąteczny do codziennego. W krakowskich dekoracjach przywoływane są znaki i symbole lokalnej tożsamości, jak postać Lajkonika czy motywy zaczerpnięte z arrasów wawelskich.

Do miejskich tradycji poprzedzających święta Bożego Narodzenia należy wigilia dla osób bezdomnych i potrzebujących, podczas której każdy może zasiąść przy wspólnym stole. Wydarzenie jest organizowane od 1996 roku na Rynku Głównym z inicjatywy Jana Kościuszki. Na kilka dni przed Wigilią odbywa się także Lekcja Śpiewania, podczas której krakowianie i turyści spotykają się, by razem kolędować przy wsparciu artystów Teatru Loch Camelot. Inicjatorem projektu jest Waldemar Domański, a wydarzenie organizuje Biblioteka Polskiej Piosenki. Poza tym w Wigilię mieszkańcy Krakowa składają kwiaty pod pomnikiem Adama Mickiewicza dając w ten sposób znać, że pamiętają o przypadających 24 grudnia imieninach wieszcza. Nadejście świąt Bożego Narodzenia oznajmia dwukrotnie bicie dzwonu Zygmunt: po raz pierwszy przed pasterką o godzinie 23:45, a drugi raz o godzinie 9:45 w pierwszy dzień świąt.

Święto Narodzenia Pańskiego zostało ustanowione w połowie IV wieku, a dwa wieki później do kalendarza liturgicznego wprowadzono Wigilię jako czas uroczystego czuwania, postu i modłów. Termin chrześcijańskiego święta został wyznaczony na czas zimowego przesilenia słońca, gdy po najkrótszym dniu w roku ponownie zaczyna przybywać światła słonecznego.  W wierzeniach przedchrześcijańskich zimowe przesilenie było najważniejszym dorocznym momentem przejścia, celebrowanym jako początek roku słonecznego, wegetacyjnego i obrzędowego. Ślady tamtych znaczeń zapisały się w tradycji ludowej, zwłaszcza w wierzeniach związanych z nocą wigilijną.

Wśród Krakowiaków panowało przekonanie, że zdarzenia i czynności wykonywane w Wigilię mają znaczenie jako wróżby na kolejny rok. Dlatego rano myli się w zimnej wodzie, do której wrzucali srebrną monetę, żeby przez najbliższy rok trzymały się ich pieniądze. Wierzono, że jeśli tego dnia pierwszy do chaty wejdzie mężczyzna jest to zapowiedź zdrowia, a jeśli kobieta – zwiastuje to choroby. Przed pasterką z gwiaździstego nieba wróżono, że nadchodzący rok będzie obfity w jaja, zaś zamglone niebo zwiastowało, że rok będzie mleczny.

Noc wigilijna była czasem niezwykłym, gdy zacierała się granica między światem ludzkim a nie-ludzkim, stąd rozpowszechnione opowieści o zwierzętach mówiących ludzkim głosem. W pierwotnym znaczeniu puste nakrycie na wigilijnym stole pozostawiano dla dusz zmarłych. Również postne jedzenie miało przybliżyć domowników do przybyszów z zaświatów. Wśród potraw jadanych w Krakowskiem były: zupa siemieniec z pęczakiem, groch, śliwy z kaszą lub gruszki, rzepa suszona lub gotowana, żur z grzybami, kluski z makiem. Z podobnych składników – miodu, maku, pszenicy, kiszonej kapusty – przyrządzano pokarm ofiarowany zmarłych na grobach.

Wciąż żywy jest zwyczaj świątecznego przystrajania domów. W kulturze ludowej było to ubieranie sadu, zwanego też podłaźniczką lub bożym drzewkiem, czyli ściętego wierzchołka jodły, który wieszano w centrum izby wierzchołkiem do dołu. Podłaźniczkę dekorowano jabłkami, orzechami, piernikami, papierowymi koszyczkami, do gałązek mocowano świeczki. Wśród ręcznie wykonywanych ozdób były światy z opłatków oraz pająki ze słomek, bibuły, fasoli czy wydmuszek jaj. Każdy z elementów miał znaczenie symboliczne: łańcuch był niczym wąż z raju, upamiętniający grzech pierworodny, słoma odgrywała ważną rolę w magii agrarnej, wyzwalając moc płodności i urodzaju. Zielone drzewko w wierzeniach ludowych oznaczało życiodajne siły, zdrowie i wegetację roślin. Kościół przypisał mu znaczenie religijne, czyniąc symbolem Chrystusa jako Drzewa Życia. Na przełomie XVIII i XIX wieku w domach mieszczańskich i dworach szlacheckich zaczął się rozpowszechniać, pochodzący z Niemiec, zwyczaj ubierania choinki. W miastach południowej, centralnej i wschodniej Polski choinki upowszechniły się na początku XX wieku, a na wsiach dopiero po II wojnie światowej.

Boże Narodzenie jest w Krakowie nieodłącznie związane z tradycją budowania szopek krakowskich. W XIX i na początku XX wieku świąteczną rozrywką krakowskich rodzin mieszczańskich było zapraszanie do domów grup szopkarskich, które wystawiały przedstawienia kukiełkowe. Współcześnie można podziwiać szopki krakowskie na wystawie pokonkursowej w Muzeum Krakowa, a także wziąć udział w tradycyjnych jasełkach rodziny Malików. Wśród mieszkańców Krakowa i turystów dużym powiedzeniem cieszą się również żywe szopki, czyli przedstawienia Narodzenia Pańskiego inscenizowane z udziałem zwierząt. Najpopularniejsza jest żywa szopka organizowana przez oo. franciszkanów na skwerze przy ul. Franciszkańskiej; jej pierwsza edycja odbyła się w 1992 roku. Od kilku lat żywą szopkę można też oglądać przy kościele parafialnym pw. Matki Bożej Dobrej Rady w Prokocimiu, a w 2022 roku po raz pierwszy zorganizowano żywą szopkę w krakowskim Ogrodzie Zoologicznym.

Opracowanie: Monika Widzicka

Aktualności

Sprawdź w tym tygodniu

  • Babski Comber

    Najstarsza wzmianka o babskim combrze odnosi się do końca XVI wieku. Zwyczaj miał opisać anonimowy autor zaginionego obecnie druku „Gregoryanki”, który został wydany w 1600 roku. Opisano w nim różne zwyczaje i zabawy, głównie żakowskie. Wśród nich wspomniany został też babski cząber, czyli opis zachowania krakowski

                            
  • Odpust św. Jacka i poświęcenie kłosów

    W dominikańskim kościele Św. Trójcy wyjątkowym dniem jest 17 sierpnia, gdy przypada wspomnienie św. Jacka Odrowąża. W ramach tego wydarzenia ma miejsce uroczysta msza święta, po której następuje obrzęd poświęcenia kłosów zbóż, a także wystawienie relikwii św. Jacka. Ponadto wierni mogą odwiedzić grób świętego, który znajduje się na pię

                            
  • Dzwon Zygmunt

    Dzwon Zygmunt – jeden z dźwiękowych emblematów Krakowa oraz symbol narodowy. Odlany z brązu przez norymberskiego ludwisarza Hansa Behema po raz pierwszy zabrzmiał dla krakowian 15 lipca 1521 roku. Choć pierwotnie nazywano go magna campana regia (wielki dzwon królewski), to z czasem utrwaliło się miano Zygmunta na cześć fundato

                            
  • Matki Boskiej Zielnej

    Matki Boskiej Zielnej to ludowa nazwa święta Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, które w Kościele katolickim jest obchodzone 15 sierpnia. Mimo że dogmat wiary o Wniebowzięciu został ogłoszony przez papieża Piusa XII dopiero w 1950 roku, samo święto należy do najstarszych uroczystości maryjnych w kalendarzu liturgicznym. Było powsze

                            
  • Boże Narodzenie

    Mimo że Boże Narodzenie obchodzimy w ostatnich dniach roku kalendarzowego, to właśnie na te święta i poprzedzający je Adwent stanowią początek roku obrzędowego. W tradycyjnych kulturach kończenie i zaczynanie cyklu rocznego było rozpisane na dłuższy odcinek czasu: rozpoczynało się późną jesienią, gdy zamiera przyroda, i trwało do wiose

                            
  • Zielone Świątki

    Zielone Świątki to ludowa nazwa święta Zesłania Ducha Świętego na apostołów, które obchodzone jest w siódmą niedzielę po Wielkanocy i kończy w Kościele okres wielkanocny. Zarazem przypada na czas przejścia od wiosny do lata, będący jednym z momentów granicznych w roku solarnym. W ludowej obrzędowości Zielonych Świątek odbijają się ślad