Boże Ciało

Uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa, znana też potocznie pod mianem Bożego Ciała jest uroczystością obchodzoną w Kościele Katolickim w pierwszy czwartek po oktawie Zesłania Ducha Świętego. Święto ma na celu uczczenie Jezusa w Najświętszym Sakramencie.

Tradycyjnym elementem święta jest procesja, w trakcie której wierni wraz z Najświętszym Sakramentem przemierzają trasę, wzdłuż której znajdują się cztery ołtarze, stanowiące miejsce modlitwy i rozważania Słowa Bożego. Obchody Bożego Ciała trwają przez osiem dni do kolejnego czwartku. Okres ten nazywany jest oktawą Bożego Ciała.

W diecezji krakowskiej obowiązek obchodzenia oktawy Bożego Ciała wprowadziły statuty synodalne biskupa Nankera z 1320 roku. W Rocznikach Jana Długosza (1415-1480) znajduje się najstarsza, odnosząca się do 1347 roku wzmianka o uroczystej procesji w oktawę Bożego Ciała w Krakowie z udziałem chorągwi, hymnów i śpiewów, która wyszła z Krakowa i doszła do bagien w miejscu, gdzie następnie stanął kościół Bożego Ciała. Od XVI wieku rachunki miejskie i cechowe dostarczają już wiele wiadomości o tym, jak mogła wyglądać procesja. Miasto najmowało muzyków i bębnistów, którzy grali przy chorągwiach cechowych w czasie przejścia procesji w Boże Ciało i w czasie oktawy. Opłacało również proporników noszących proporce i pokrywały koszty strzelania z rusznic. Członkowie cechów występowali często na procesji w rynsztunku wojskowym, z wyczyszczoną specjalnie na tą okazję armatą cechową i bronią palną.

Procesjom Bożego Ciała towarzyszyły również parateatralne widowiska, których autorami byli najczęściej jezuici. Być może pozostałością takiego religijnego spektaklu jest postać Lajkonika – Konika Zwierzynieckiego, który pierwotnie występował na dziedzińcu klasztoru Norbertanek na Zwierzyńcu na zakończenie procesji w niedzielę oktawy Bożego Ciała.

Z czasem władze miejskie i kościelne zaczęły zauważać, że w trakcie urządzonych z wielką pompą uroczystości dochodzi do ekscesów niegodnych święta religijnego. Zaczęto więc wydawać urządzenia i ordynacje, które określały normy zachowań uczestników procesji. Pierwsza tego rodzaju ordynacja została wydana 10 maja 1597 r. przez biskupa krakowskiego Jerzego Radziwiłła (1566-1600). Jej oryginał niestety nie zachował się, ale 15 maja 1749 r. biskup Andrzej Stanisław Załuski (1695-1758) ogłosił drukiem Ordynacyę Procesyi w Oktawy Bożego, w której odnowił postanowienia swojego poprzednika. Ordynacja ściśle określała, z którego kościoła i w który dzień oktawy mają wychodzić procesje (dotyczyło to zarówno kościołów krakowskich, jak i znajdujących się na przedmieściach). Zawierała też opis porządek ustawienia kolegiat, far, bractw i cechów w czasie procesji w Boże Ciało, która ruszała sprzed Bramy Zamkowej, a nadzór nad jej przebiegiem powierzała księdzu służącemu w Katedrze Wawelskiej nazywanemu Magister Caeremoniarum. Biskup starał się też wyeliminować niektóre z zachowań uczestników procesji. Za nieodpowiednie uchodziło stawianie na ołtarzach nieprzyzwoitych figur, przebieranie się w nieodpowiednie stroje uczestników procesji czy wystawianie publicznie obrazów, które: więcej do śmiechu niż do nabożeństwa i adoracji Najświętszego Sakramentu Pobudzają.

Rozporządzenie powyższe nie były chyba rygorystycznie przestrzegane, skoro biskup Załuski musiał ponownie wydać Ordynacyę w niezmienionym brzmieniu 22 maja 1758 r. Z niewielkimi zmianami wydał ją również biskup Kajetan Ignacy Sołtyk (1715-1788) 16 maja 1762 r. W kolejnych latach uroczystości Bożego Ciała stawały się okazją do żartów uliczników i wesołych zabaw podchmielonych przedstawicieli cechów. Cechy i bractwa stawiały się na procesji nie tylko z chorągwiami i feretronami, ale również malowanymi figurami o jednoznacznie świeckim charakterze, czego przykładem była rzeźbiona w drewnie głowa wołu, niesiona przez członków cechu rzeźników. Starając się skończyć z tymi praktykami, konsystorz biskupi krakowski pod przewodnictwem biskupa sufragana Józef Olechowskiego (1735-1806) wydał drukowane urządzenie do duchowieństwa diecezjalnego pod datą 30 maja 1787 r. Czytamy w nim między innymi:

Co się tyczy bractw procesjom takowym asystujących, stroju kapników dotychczas używanego, urząd biskupi zabrania, i aby tylko ci, którzy chorągwie lub obrazy niosą, w kapy ubrani byli, pozwala. Inne zaś osoby, do bractw należące, niechaj idą z skromnością i pobożnością parami na wzór bractwa różańcowego […]. A względem obrazów, feretronów i innych znaków brackich zaleca urząd biskupi bez wymysłów, bez strojów dziwacznych lub nadto światowych albo do śmiechu pobudzających, ale aby były podług myśli i ustaw Kościoła Bożego zagrzewające do cnót chrześcijańskich i pobożności.

Władze świeckie również usiłowały dbać o należyte zachowanie uczestników procesji przez odpowiednie zarządzenia. W 1701 r. burmistrz Krakowa skierował do Rady Miejskiej zalecenie, w którym domagał się, żeby wszyscy uczestnicy procesji stawili się trzeźwi w należytym porządku pod swymi chorągwiami, skromnie się zachowywali i nie strzelali. W 1706 r. Magistrat zakazał, z nieznanych powodów, stawiania się na uroczystości z chorągwiami i strzelbami. Z kolei w 1724 r. sami kupcy zwrócili się do Magistratu z prośbą, aby zapobiegł rozruchom z udziałem cechów, do jakich zapewne wielokrotnie wcześniej dochodziło. Wedle starego zwyczaju cechy miały się też ograniczyć do użycia bębnów, rezygnując tym samym z muzyki. W drugiej połowie XVIII wieku w zubożałym Krakowie cechy uznawały swój udział w obchodach Bożego Ciała za kosztowny obowiązek. Mistrzowie cechowi unikali w związku z tym udziału w procesjach i nabożeństwach, gdzie zwyczaj nakazywał stawić się z pochodniami, w zamian wyznaczając do tej roli co biedniejszych mieszczan. Stawiali się oni na uroczystościach: nieporządnie i obtargano w nieprzystojnym stroju. Powołana w 1776 r. Komisja Boni Ordinis (Dobrego Porządku) dla Krakowa starała się zapobiec temu upadkowi powagi wielowiekowej tradycji. W wydanej w 1778 r. Ordynacji dla Miasta Krakowa zakazywała wysługiwania się uczniami przez starszych cechowych w czasie procesji pod karą 10 grzywien (Ordynacja dla miasta Krakowa z 1778 r., rozdział XIV, § II, s. 36).

W XIX i początkach XX wieku procesja Bożego Ciała była wydarzeniem, w którym brały udział liczne cechy, towarzystwa, lokalne władze oraz oddziały wojskowe. Tak obchody Bożego Ciała z 7 czerwca 1901 r. opisywał krakowski „Czas” :

Obchody Bożego Ciała rozpoczęła wczoraj tradycyjna procesja po Rynku Głównym. O godzinie 8 odprawił J. E. X. kardynał Puzyna uroczystą sumę w kościele katedralnym w asystencji X. prałata Gawrońskiego, X. prałata Chotkowskiego i X. prałata Bandurskiego, skąd przybrany w szaty pontyfikacyjne wyruszył z procesją na Rynek. Udział w pochodzie wzięły: kapituła katedralna, liczny kler świecki i zakonny, deputacje zakonów żeńskich, bractwa i stowarzyszenia, oraz nieprzeliczony tłum publiczności. Przed baldachimami szpaler dziewczynek, przybranych w bieli, prowadzony przez PP. Felicjanki, rzucał kwiaty, obok niesiono chorągwie cechowe i kościelne. Za celebransem szedł senat uniwersytecki, obok bedle niosący berła, dalej generalicja z generałem broni fmp. Alborim na czele, naczelnicy władz rządowych i autonomicznych, oddziały wojskowej załogi. Straż pełnili żołnierze policyjni i wojskowi. Przy ołtarzach, ustawionych przed kamienicami pp. Wentzla, Krzyżanowskiego, Jawornickiego, „pod Baranami” i Tomaszewskiego, śpiewali Ewangelie św. X. prałat Chotkowski, X kanonik Sobierajski, X. prałat Midowicz i X. prałat Gawroński. Chór katedralny pod kierunkiem p. Deca pięknie wykonał hymny kościelne. Orkiestra wojskowa 20 pułku piechoty przygrywała podczas pochodu marsze, batalion 56 pułku piechoty dawał salwy karabinowe. Bardzo wiele okien w Rynku i przy ulicy Grodzkiej udekorowanych było w kwiaty i dywany .

W 1955 r. papież Pius XII zniósł obchody oktawy Bożego Ciała w liturgii rzymskiej. W Polsce obchodzona jest ona jednak nadal jako oktawa zwyczajowa.

W Krakowie każda z procesji odbywających się w poszczególnych parafiach wyróżnia się własną oprawą i kolorytem. W procesjach niesione są feretrony z przedstawieniami świętych, w tym patronów parafialnych kościołów. W procesji biorą udział bractwa religijne, jak na przykład Arcybractwo Najświętszego Sakramentu i Pięciu Ran Pana Jezusa, które funkcjonuje od XIV wieku przy kościele Bożego Ciała na Kazimierzu. Charakterystycznym elementem procesji w Krakowie i okolicach jest udział dzieci sypiących kwiaty, które ubrane są w tradycyjne stroje krakowskie.

Opracowanie: Andrzej Szoka