Pochód Lajkonika

Lajkonik i jego orszak od lat przemierzają przy dźwięku krakowskich melodii niezmienioną trasę. Orszak przygotowuje się w Muzeum Krakowa i wyrusza w trasę zaczynając od siedziby Wodociągów Miasta Krakowa przy ul. Senatorskiej 1 kierując się do Rynku Głównego. Po drodze Lajkonik odwiedza kupców na placu Na Stawach i zbiera do koszyka drobne pieniądze jako haracz. Następnie składa wizytę siostrom Norbertankom, gdzie w pobliżu klasztoru rozegrała się legendarna bitwa flisaków z Tatarami, która miała dać początek tej tradycji. Następnie pochód kieruje się ulicami Kościuszki i Zwierzyniecką – Lajkonik odwiedza tam sklepy, uderza przechodniów buławą i zbiera drobnego datki zwane „haraczem”. Na skrzyżowaniu przy Filharmonii wykonywany jest przez Lajkonika kolejeny taniec z chorągwią. Pochód zmierza ulicami Franciszkańską i Grodzą w kierunku Rynku Głównego, gdzie na scenie przy Wieży Ratuszowej Lajkonik z prezydentem miasta wznosi toast za pomyślność krakowian. Na koniec Lajkonik wykonuje taniec zwany urbem salutare – pokłon miastu.

Legenda głosi, że podczas trwającej procesji Bożego Ciała na przedmieściach średniowiecznego Krakowa doszło do najazdu Tatarów. Atak hordy odparli włóczkowie – krakowscy flisacy zamieszkujący podkrakowską wieś Zwierzyniec. Po zwycięskiej potyczce przywódca włóczków przywdział strój chana i ruszył na zdobycznym koniu w kierunku miasta. Za nim podążali włóczkowie przebrani za Tatarów. Wszyscy razem, głosząc nowinę o zwycięstwie, weszli w triumfalnym pochodzie na Rynek Główny, gdzie witał ich tłum krakowian.

Legenda o Lajkoniku zawiera nieścisłości historyczne. Ostatni najazd mongolski na Kraków miał miejsce w 1287 roku, natomiast uroczystości Bożego Ciała zostały wprowadzone w diecezji krakowskiej dopiero w 1320 roku. Wiadomo natomiast, że każdego roku włóczkowie brali udział w procesjach urządzanych w czasie oktawy Bożego Ciała. Organizatorkami procesji były Siostry Norbertanki z klasztoru ze Zwierzyńca. Włóczkowie, ubrani w odświętne stroje, maszerowali z chorągwią i strzelali na wiwat z muszkietów. Przy okazji tych uroczystości jeden z włóczków występował w stroju konika i harcował w rytm bębna. Najstarszy zachowany zapis dotyczący tej tradycji, stwierdzający wydatek 2 złotych dla „dobosza z konikiem” pochodzi z dnia 21 czerwca 1756 roku. Związek włóczków z tradycją Lajkonika pozostaje więc do dziś niewyjaśniony. Kongregacja włóczków przestała istnieć w 1795 roku wraz z utratą niepodległości przez Polskę. Tradycje kongregacji, w tym urządzanie pochodu Konika Zwierzynieckiego, przetrwały jednak dzięki zaangażowaniu jej byłych członków. Wśród nich znaleźli się przedstawiciele krakowskiej rodziny Micińskich, którzy angażowali się w aranżację tego obrzędu do 1973 roku.

Trudno jest dociec pochodzenia i znaczenia tego zadziwiającego obrzędu. Od czasów nie dających się bliżej określić, lud krakowski przekazywał sobie z pokolenia na pokolenie wdzięczną opowieść o zwycięstwie nad Tatarami (spisaną po raz pierwszy przez Konstantego Majeranowskiego „Pielgrzyma z Tenczyna” w 1820 roku) wraz z rytualnym obrzędem, aż ten konik stał się atrakcją Krakowa i zainteresowali się nim poważni badacze. Przeszukano archiwa i zdołano bezsprzecznie ustalić, że już w połowie XVIII wieku. pochód się odbywał. Powstało sporo domysłów na temat pochodzenia Lajkonika. Może jest to relikt pogańskich świąt ku czci Świętowita lub Trzygława objeżdżającego świat konno?

Zafascynowany tradycją Lajkonika Stanisław Wyspiański w Achilleis cofał tę postać w czasy przedhistoryczne, łącząc go z indoeuropejskim kultem wody. Inni obchód wiązali ze średniowiecznymi misteriami i uroczystościami cechowymi, a orientalne stroje wywodzili z XVII-wiecznej mody na Orient. Na dodatek nasz Lajkonik ma licznych krewnych rozsianych po całym świecie (Europa, Azja, Ameryka Południowa). Tego typu zabawy należą do powszechnie spotykanych wśród ludów rolniczych w porze wiosennej. Działanie takie ma mieć magiczny wpływ na wegetację roślin. Zabawy dziwacznych jeźdźców na sztucznych konikach („koniarz”, „kobyłka”) można spotkać do dzisiaj w różnych częściach Polski.

Według najnowszych ustaleń prof. Karoliny Targosz początki pochodu Konika Zwierzynieckiego mogą być związane z barokowym spektaklem religijnym, w którym głowami bohaterami byli ormiański władca Hetum I i ochrzczony mongolski chan Möngke. Faktem jest, że nie może nasz Lajkonik wylegitymować się wyraźnymi dokumentami. Nad pochodzeniem Konika Zwierzynieckiego głowi się nadal wielu badaczy, a tajemniczy jeździec raz do roku, w ściśle określonym czasie, z nieodmienną fantazją przemierza swą tradycyjną trasę, wzbudzając podziw, wzruszenie i uśmiech na twarzach dzieci i dorosłych.Orszak Lajkonika zgodnie z tradycją tworzą włóczkowie, Tatarzy i kapela „Mlaskoty”. Stroje, które przywdziewają są stylizowanymi ubiorami dawnych wojowników tatarskich oraz ludu i mieszczaństwa krakowskiego. Podczas pochodu kapela przygrywa skoczne melodie krakowskie.

Już w połowie XIX wieku pochód Lajkonika był wydarzeniem powszechnie znanym i wpisanym w kalendarz dorocznych uroczystości miejskich. W okresie międzywojennym władze Krakowa wykorzystały postać Lajkonika do promocji miasta, został on wybrany jako symbol organizowanego od 1936 roku kilkudniowego święta zwanego Dniami Krakowa. Wizerunek Konika zwierzynieckiego stawał się coraz bardziej popularny – wykorzystywany był i jest w charakterze logotypu różnych firm, jego imieniem nazywa się pociągi, a podobizna umieszczana jest na obiciach siedzeń miejskiej komunikacji.

Magistrat miasta Krakowa uchwałą z 3 marca 1898 roku powierzył zadanie organizacji pochodu Konika Zwierzynieckiego Towarzystwu Miłośników Historii i Zabytków Krakowa (TMHiZK). Towarzystwo otrzymywało na ten cel coroczną subwencję z budżetu miejskiego. Aż do 1939 roku Towarzystwo przygotowywało wszystkie stroje i akcesoria niezbędne do pochodu Lajkonika. W czasie II wojny światowej Niemcy zakazali organizacji pochodu Lajkonika, a stroje orszaku zostały ukryte w obawie przed ich zniszczeniem. Od 1947 roku pochód Lajkonika został wznowiony dzięki staraniom Józefa Micińskiego (1894-1982) i Jerzego Dobrzyckiego (1900-1972) – dyrektora Muzeum Historycznego Miasta Krakowa. Od tej chwili Muzeum przyjęło pod swoje skrzydła opiekę nad tą krakowską tradycją i jej depozytariuszami. Oprócz corocznych działań związanych z przygotowaniami orszaku, w Muzeum zgromadzona została kolekcja strojów, pamiątek i prac artystycznych związanych z Lajkonikiem. Prowadzone są również badania nad genezą Lajkonika i związku tej tradycji z uniwersalnym obrzędem tańca na sztucznym koniku. Ich efektem była zorganizowana w 2014 roku wystawa Świat Lajkonika. Konik na świecie.

Najstarsze przedstawienie kostiumu Lajkonika widać na obrazie Obchód Konika zwierzynieckiego z 1820 roku autorstwa krakowskiego malarza cechowego Michała Stachowicza. Jeździec dosiada drewnianego kasztanowego konika. Grzbiet konika przykrywa niebieska tkanina, na której namalowane są nogi konia, i czerwony czaprak obszyty złotą taśmą. Na obrazie widać też, że do kostiumu przytwierdzone zostały sztuczne nogi jeźdźca. W latach 1901−1904 sporządzono nowy strój dla Lajkonika. Projektantem kostiumu był Stanisław Wyspiański. Wyspiański zastosował jedną, czerwoną tonację stroju, kontrastując z nią jasne nakrycie głowy jeźdźca oraz głowę konika dekorowaną białym pióropuszem. Jeździec został odziany w staropolski kostium wzbogacony o orientalne elementy. Strój zdobią bogate ornamenty z pereł i korali w kształcie ślimacznicy i fantazyjnych zawijasów. U dołu czapraka zwisają mosiężne półksiężyce, dzwoneczki i złote frędzle. Charakterystycznym elementem stroju jest stożkowy biały turban, opleciony sznurami pereł i korali, zwieńczony półksiężycem. Strój Lajkonika wykonany pod nadzorem Wyspiańskiego były używany do 1963 roku. Obecnie należy do zbiorów Muzeum Historycznego Miasta Krakowa.

Na obrazie Obchód Konika Zwierzynieckiego Michała Stachowicza z 1820 roku artysta przedstawił orszak włóczków krakowskich ubranych w odświętne stroje kontuszowe. W XIX wieku stroje orszaku były przygotowywane przez rodzinę Micińskich – organizatorów pochodu. Z powodu braku funduszy stroje te były raczej skromne. Wśród członków orszaku przeważały krakowskie sukmany. Do legendy o Lajkoniku nawiązywały jednie czapki z półksiężycami i tatarskie buńczuki. Zmiany nastąpiły po objęciu opieką tradycji Lajkonika przez Muzeum Historyczne Miasta Krakowa. W 1950 roku na zlecenie dyrektora Muzeum Jerzego Dobrzyckiego artysta Witold Chomicz (1910-1984) wykonał projekty strojów dla lajkonikowego orszaku, łączące w sobie motywy staropolskie i ludowe z elementami wschodnimi. Odtąd asysta Lajkonika dzieliła się wyraźne na dwie grupy: Tatarów w orientalnych kostiumach i włóczków w polskich strojach. Kolejna zmiana ubiorów nastąpiła w 1997 roku, kiedy nowe stroje zaprojektowała na zlecenie Muzeum Krystyna Zachwatowicz. W ostatnich latach doszło do następnego odnowienia strojów orszaku. Ubiory i akcesoria dla Tatarów zaprojektował w 2014 roku Piotr Łańcucki a dla włóczków w 2018 roku Agata Pinkosz.

Lajkonik jest główną postacią w pochodzie. Wybór Lajkonika dokonuje się w obrębie grupy osób bezpośrednio zaangażowanej w tę tradycję. W latach 1988-2022 był nim Zbigniew Glonek. W pochodzie uczestniczą także członkowie jego rodziny: brat Andrzej, który jest włóczkiem i kieruje przemarszem pochodu oraz syn Mariusz, bratankowie Łukasz i Mateusz, siostrzeniec Sebastian Karczewski oraz Wojciech i Andrzej Leleniowie pełniący role włóczków i Tatarów. Wśród członków orszaku występują różne stopnie pokrewieństwa i powinowactwa lub znajomości koleżeńskie i zawodowe. Ważną rolę w pochodzie gra chorąży, którym od lat 70. XX wieku jest członek rodziny Marcinkowskich. Dziś przekazywaną z ojca na syna funkcję pełni Piotr Marcinkowski – przedstawiciel trzeciego pokolenia uczestników pochodu.