Rękawka

Wydarzenie odbywające się co roku w trzeci dzień Wielkanocy na krakowskim Kopcu Kraka oraz pod kościółkiem św. Benedykta, gdzie ma miejsce tradycyjny odpust.

Ten pradawny zwyczaj ma brać swoją nazwę od samego Kopca Kraka, dokładniej zaś od rąk poddanych władcy i założyciela Krakowa, którzy po jego śmierci mieli własnymi rękami stworzyć sięgający nieba kurhan, okazując tym samym swoją wdzięczność za jego sprawiedliwe rządy. Najbiedniejsi mieli w tym procesie poświęcać się najbardziej, mozolnie nosząc ziemię do usypania kurhanu pod górę. W tym czasie bogaci mieszkańcy mieli przynosić im żywność, co w trakcie święta objawiało się w zrzucaniu ugotowanych jajek, bułek, pierników oraz orzechów ze szczytu kopca.

Rękawka to nazwa święta, a także dawna nazwa Kopca Kraka. Pierwszym, który wskazał miejsce pochówku Kraka był Jan z Dąbrówki. W Komentarzu do Kroniki Mistrza Wincentego z ok. 1440 roku stwierdził on, że zwłoki Kraka pogrzebano na Krzemionkach, a ciało jego córki Wandy we wsi Mogiła. Z kolei o rękawce jako o grobowym kurhanie jako jeden z pierwszych pisał w swoich Fraszkach Jan Kochanowski (Fraszki, ks. III, Nagrobek Gąsce, ok. 1564 roku).

Najstarsza wzmianka o obrzędach odprawianych na Rękawce pochodzi natomiast z Ksiąg Hetmańskich Stanisława Sarnickiego (1532–1597) z ok. 1577 roku: „Molles, co zwiemy mogiły, jakich na Podoliu siła, które zowią kurhanami. Abo i przed Krakowem Rękawka, Nogawka, przy których szczepili lucos, z drzew osobliwych, gaiki i pieniądze szczerosrebrne, które zową s. Jana pieniędzmi, rozsiewali przy nich. Tą intencyją, aby ci co potem wyorywaliby je, abo też ujrzą gorajęcy, o zmarłych rozumieli jako o jakich bohatyroch” [s. 537].

Tradycja Rękawki, głęboko zakorzeniona w kulturze krakowskiego Podgórza pierwotnie była prawdopodobnie pogańskim świętem ku czci zmarłych – przemawia za tym obecność jajek, będących początkowo symbolem śmierci. Swoje znaczenie zmieniły dopiero za sprawą rozwoju chrześcijaństwa, stając się metaforą zmartwychwstania. Pod tym względem Rękawka była pokrewna obchodom Radunicy (paschy zmarłych) , który to zwyczaj jest do dziś praktykowany w Polsce na Podlasiu, a także w niektórych rejonach Ukrainy i Białorusi. Rodziny zmarłych w drugi lub w kolejny dzień po Wielkanocy (w zależności od regionu) przynoszą na ich groby pokarmy, w tym jajka (niepoświęcone i święcone, zachowane z Wielkiej Soboty), chleb, ciasta, a także alkohol oraz naczynia i sztućce.

W 1836 roku władze austriackie zakazały obchodów Rękawki na Kopcu Krakowa. Zabawa przeniosła się zatem na przeciwległe wzniesienie na Wzgórzu Lasoty, czyli pod kościółek św. Benedykta, gdzie ma miejsce religijny odpust. Mieszczanie podgórscy i krakowscy zrzucali ze stromych zboczy wzgórza: orzechy, jabłka, bułki, pierniki, ziemniaki, gotowane jaja i czasem też drobne monety. U podnóża stał tłum chłopaków miejskich i wiejskich. Każdy z nich próbował złapać jak najwięcej spadających wiktuałów dla siebie. W czasie wesołych obchodów nie brakowało też alkoholu, jak w 1851 roku, gdy syndyk  miasta Podgórza kazał wytoczyć beczkę wódki i częstować gorzałką żebraków i ubogich. Popularną zabawą na dawnej Rękawce było wspinanie się na wysoki słup w celu ściągnięcia wiszącej na nim chorągiewki, na której zdobywcę czekała hojna nagroda w postaci pęta kiełbasy.

Od 1897 roku zakazano zrzucania pokarmów ze wzgórza a samą Rękawkę starano się „ucywilizować”, w co zaangażowali się nauczyciele podgórskich szkół i Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Organizowano różnego rodzaju konkursy sprawnościowe dla chłopców i dziewcząt m.in. biegi w workach, zapasy, skoki w dal i wzwyż. Pod kościółkiem św. Benedykta ustawiane były liczne kramy, w których sprzedawano przede wszystkim zabawki odpustowe: gliniane dzwonki, drewniane siekierki, pukawki, gwizdki-ptaszki, mebelki i instrumenty z drewna, a także bardziej dopracowane rzeźbione wyroby lokalnych rękodzielników (m.in. Jana Oprochy ojca i Jan Oprochy syna). Nie brakowało też balonów i waty cukrowej. Popularnymi atrakcjami stały się karuzele, strzelnice, huśtawki oraz egzotyczne zwierzęta (małpki, papugi).

W dzisiejszych czasach w trakcie Rękawki mają miejsce dwa niezależne wydarzenia. Pierwszą jest tradycyjny odpust przy kościele św. Benedykta, gdzie ma miejsce msza święta. Na rozstawionych kramach sprzedawane są głównie zabawki pochodzące z masowej produkcji. Z kolei pod Kopce Kraka można usłyszeć chrzęst kolczug i uderzanie stali – wszystko za sprawą wczesnośredniowiecznych rekonstruktorów, którzy w trakcie różnorakich aktywności pokazują publiczności w jaki sposób życie wyglądało przed wiekami. Od 2001 roku ma tutaj miejsce „Święto Rękawki”, którego organizatorem jest Centrum Kultury Podgórze wraz z Drużyną Wojów Wiślańskich KRAK. O godz. 12.00 na szczycie kopca odbywają się obrzędy związane z zaduszkami wiosennymi: zapalenie ogni, zrzucanie żywności, pozostawianie żywności zmarłym. Kolejnym punktem programu jest bieg wojów w pełnym uzbrojeniu wokół kopca. Kulminują wydarzenia o godz. 15.00 jest rekonstrukcja bitwy. U podnóża kopca rozstawione są kramy, przy których sprzedawane są zabawki oraz smakołyki. Za sprawą rekonstruktorów i rzemieślników można zaopatrzyć się również w elementy dawnych strojów, takie jak krajki czy biżuterię, która tworzona jest na podstawie znalezisk archeologicznych.