Wianki

Tradycja związana z letnim przesileniem, kiedy to w trakcie uznawanej za magiczną nocy poprzedzającej dzień św. Jana (noc z 23 na 24 czerwca) panny puszczały na rzeki uplecione z kwiatów wianki ozdobione świeczkami. Według zwyczaju wianek, który wysunął się na sam przód miał wróżyć puszczającej go dziewczynie najwcześniejsze wyjście za mąż. Z kolei mężczyźni rozpalali ogniska, przez które następnie przeskakiwali.

Święto wianków obchodzone w całej Europie w okresie przesilenia letniego związane z naturą, wodą, ogniem, wzrostem, pomyślnością, przypadało na najkrótszą noc w roku zwaną nocą świętojańska, sobotką, sobótką, kupalnocką, palinocką. Podobna i w nadal żywa praktyka wróżenia za pomocą wianka jest kultywowana w Delnicach w regionie Gorski Kotar na wschód od Rijeki w Chorwacji. Różnica polega na tym, że w Krakowie obserwowano, jak wianek zachowa się na wodzie, a w Delnicach wianki panny wyrzucają na w górę, aby spadły na dach domostwa.

Zwyczaj ten, popularny początkowo na wsiach rozpowszechnił się w miastach dopiero w XIX wieku przez co, jak w 1866 roku napisał Józef Łepkowski (1826-1894), „stracił obchód wianków cechę tajemniczej ludowej uroczystości, a stał się istotnie pięknem widowiskiem, uświętnionem śpiewami i ogniami sztucznemi puszczanemi po rzece”. Na początku XIX wieku Wianki utożsamiane były głównie z wielkim przedstawieniem odbywającym się przy Wiśle, w trakcie którego miały miejsce pokazy fajerwerków oraz inscenizacje o różnej tematyce prezentowane na przepływających przez rzekę galarach.

Główną atrakcją wianków stały się od tego czasu ognie sztuczne. Początkowo puszczano je z udekorowanych chorągiewkami, lampionami i ogniami bengalskimi  galarów. Na nich umieszczano też różnorodne obrazy, jak Kraka ze smokiem, Orła Polskiego, Królową Jadwigę, figury bóstw pogańskich a w 1883 roku walkę husarza z Turkami. Odpowiedzianym za projekty tych figur był architekt Janusz Niedziałkowski (1848-1907).  Starano się łączyć światło, muzykę i dźwięk. Za podkład muzyczny odpowiedzialne były orkiestry wojskowe i chór Towarzystwa Muzycznego. W przygotowanie oprawy angażowano znakomitych krakowskich artystów np. Juliusza Kossaka (1824-1899), Hipolita Lipińskiego (1846-1884), a w 1901 roku zaproponowano objęcie kierownictwa artystycznego widowiska Stanisławowi Wyspiańskiemu (1869-1907), czego ostatecznie artysta ostatecznie się nie podjął. Głównym organizatorem Wianków było Towarzystwo Wioślarskie a następnie oddział wioślarski „Sokoła”, który otrzymywał na ten cel dotację miejską. Widzowie mogli mogli obserwować pokaz za zakupem biletów. Chętnym mimo to nie brakowało. W 1880 roku zgromadzoną po obu brzegach Wisły publiczność szacowano na 20 tysięcy osób.

Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiatych XIX wieku organizatorem fajerwerków był niejaki Lenczowski z Wieliczki, który był wspomagany przez inżynierów wojskowych. W 1884 roku odpowiedzialność za ognisty pokaz przejęła znana krakowska rodzina pirotechników Mądrzykowskich. Tak ich widowisko opisywał krakowski „Czas” z 6 lipca 1884 roku: węże ogniste, wynurzające się z wody i znów się w nią zanurzające po kilkakroć, wulkany wybuchające z fal, tysiące różnobarwnych światełek tak pływających po wodzie, jak gdyby była ona sprzymierzeńcem a nie wrogiem ognia, gwiazdy i młynki brylantowe, bądź płonące poza Wisłą, bądź pływające po niej, wszystko to stanowiło widok, który dziwił, zachwycał i porywał widzów. Należy zwrócić uwagę, że w latach 1883, 1884 i 1925 Wianki musiał być przenoszone na termin późniejszy ze względu na wylew Wisły.

W latach trzydziestych XX wieku w organizację Wianków włączyła się Liga Morska i Kolonialna a widowiska to stało się krakowską częścią obchodów „Dni Morza”. Nadało to tej imprezie militarystyczny wydźwięk. Widoczny był udział armii, która prezentowała salwy armatnie i serie z karabinów maszynowych. W latach 1936-1939 obchody wianków zostały włączone do programu festiwalu „Dni Krakowa” zainicjowanego przez dr. Jerzego Dobrzyckiego (1900-1972).

W przygotowania do wznowionych w 1947 roku wianków włączono takie organizacje, jak Liga Kobiet i „Służba Polsce”, które odpowiedzialne były m.in. za puszczanie wianków po Wiśle. Początkowo w powojennym okresie za fajerwerki odpowiedzialni byli saperzy wojskowi. Słynne były wodospady z ognia, które „spływały” z Mostu Dębnickiego. W kolejnych latach za widowisko sztucznych ogni odpowiedzialni byli specjaliści z fabryki ogni sztucznych „Krywałd”. W 1960 roku przygotowali oni płonące wizerunki: Herb Krakowa, Bramę Floriańską, XV lat PRL, Lajkonika, Herb Opola. Termin wydarzenia przestał być też związany z obchodami wigilii św. Jana, lecz zaczęto wyznaczać go na sobotę po letnim przesileniu (20/21 czerwca).

W latach 1971-1981 obchodom wianków towarzyszyło widowisko plenerowe typu „światło-dźwięk” u podnóża Wawelu i nawiązujące do historii zamku, w reżyserii Krzysztofa Jasińskiego i Edwarda Chudzińskiego. Powiązane ono było ze świętem „Gazety Krakowskiej”. Brało w nim udział kilka tysięcy wykonawców, wykorzystywano setki reflektorów, którymi oświetlano Wawel. Przedstawiono sceny z legend i dziejów Krakowa. Do dziś „wianki Jasińskiego” są znakomicie wspominane przez mieszkańców Krakowa.

Po przerwie w oficjalnych obchodach wianków w latach 1982-1991 zostały one wznowione w latach dziewięćdziesiątych jako impreza miasta Krakowa. Wydarzenie zmieniło również swój charakter. Głównym punktem programu stał się występ muzyczny gwiazd zagranicznych lub krajowych na specjalnie ustawionej scenie w zakolu Wisły pod Wawelem. Wśród występujących pojawiły się tacy wykonawcy, jak: Brathanki, Maanam, Kayah, Maryla Rodowicz, Budka Suflera, Lombard, Lenny Kravitz. Po koncercie miał miejsce pokaz sztucznych ogni.

Od 2014 roku wiankom nadano nową formułę „Święta Muzyki” (Fête de la Musique), podczas którego różnorodna muzyka rozbrzmiewa w wielu zakątkach miasta. Na terenie kilku dzielnic Krakowa rozstawionych zostaje kilkanaście scen, na których występują artyści prezentujący różne gatunki muzyczne. Organizatorem „Wianków – Święta Muzyki” jest Krakowskie Biuro Festiwalowe.

Obok wydarzenia ogólnomiejskiego wianki obchodzone są również lokalnie, jak np. piknik Dzielnicy II “Wianki nad Białuchą”. W latach 2021-2022 roku Muzeum Krakowa organizowało wydarzenie o nazwie „Wandziny”. Było to dwudniowe zdarzenie o charakterze świątecznym łączące tradycje kultury ludowej, prace gospodarskie (pleceniu wianków) i tradycje roku obrzędowego Krakowa, inspirowane i wykorzystujące elementy dramatu „Legenda” Stanisława Wyspiańskiego.